Του Άθου Κλεάνθους*
Αρχικά πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τη διαφορά ανάμεσα στο φυσικό αέριο (natural gas), το LNG (Liquefied Natural Gas) και το LPG (Liquefied Petroleum Gas) ή κοινώς «γκάζι» στην καθομιλουμένη. To LPG χρησιμοποιείται για σκοπούς θέρμανσης, στην κουζίνα και πρόσφατα ως καύσιμο σε βενζινοκίνητα αυτοκίνητα, ενώ η χρήση του φυσικού αερίου είναι κατά τον μεγαλύτερο όγκο για την παραγωγή ηλεκτρισμού.
Φυσικό αέριο vs LPG («γκάζι»)
Το LPG είναι παράγωγο της διύλισης πετρελαίου και όπως φαίνεται στο διάγραμμα παράγεται στα υψηλότερα στρώματα της διυλιτικής στήλης, από τη διάσπαση του αργού πετρελαίου. Είναι λοιπόν παράγωγο του αργού πετρελαίου, όπως η βενζίνη, η κηροζίνη, το πετρέλαιο κίνησης (Diesel) κλπ.
Όταν μιλάμε για φυσικό αέριο, δεν εννοούμε το LPG, αλλά το αέριο το οποίο δημιουργήθηκε φυσικά από την εναπόθεση οργανικής ύλης στον πυθμένα μιας λίμνης/θάλασσας και ακολούθως συμπιέστηκε από στρώματα πετρωμάτων και με την αύξηση της πίεσης και της θερμοκρασίας δημιουργήθηκε το φυσικό αέριο.
Το LNG είναι και πάλι φυσικό αέριο
Το φυσικό αέριο, λοιπόν, είναι σε αέρια μορφή και αυτό καθιστά τη διαχείρισή του δύσκολο εγχείρημα, αφού χρειάζονται τεράστιοι αποθηκευτικοί χώροι για τη μεταφορά και τη φύλαξή του. Αυτό το πρόβλημα λύθηκε για πρώτη φορά το 1912, στη West Virginia των ΗΠΑ, από τον μηχανικό και επιχειρηματία Thomas Cabot, ο οποίος είχε την ιδέα να καταψύξει το αέριο και να το αποθηκεύσει σε μποτίλιες σε υγρή μορφή (όταν ένα αέριο ψυχθεί σε χαμηλές θερμοκρασίες, μειώνεται σημαντικά ο όγκος του). Με αυτήν λοιπόν την καινοτομία για την εποχή του, ο Cabot αποθήκευε ποσότητες αερίου σε πολύ μικρότερο όγκο.
Πιο συγκεκριμένα, με τις σημερινές τεχνολογίες, όταν η θερμοκρασία του φυσικού αερίου κατέβει στους -160 βαθμούς Κελσίου, τότε ο όγκος του μειώνεται κατά 600 φορές και μετατρέπεται σε υγρό, και έτσι προκύπτει η ονομασία Υγροποιημένο Φυσικό Αέριο - ΥΦΑ (Liquefied Natural Gas - LNG). Η πρώτη εμπορική μεταφορά LNG έγινε χρόνια αργότερα, το 1959, όταν ένα τροποποιημένο εμπορικό πλοίο με την ονομασία Methane Pioneer μετέφερε 5.000 κυβικά μέτρα LNG από το Lake Charles της Λουιζιάνα των ΗΠΑ στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Ρωσία και φυσικό αέριο
Η Ρωσία είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός φυσικού αερίου στον κόσμο (μετά τις ΗΠΑ) αλλά παραμένει σταθερά ο μεγαλύτερος εξαγωγέας μέσω αγωγών (pipelines). Πιο πρόσφατα, βλέποντας την ενεργειακή αρένα να αλλάζει και την πίεση από τις ΗΠΑ, ενδυνάμωσε την εξαγωγική της ικανότητα σε LNG, επενδύοντας σταθερά στην ανάπτυξη περισσότερων σταθμών υγροποίησης φυσικού αερίου (Yamal LNG).
Η γεωγραφική θέση και η έκταση της Ρωσίας την καθιστούν ιδανικό «γείτονα» για σύναψη εμπορικών συμφωνιών για εξαγωγή του ορυκτού της πλούτου στα συνορεύοντα κράτη. Εξαγωγές που δεν περιορίζονται μόνο στο φυσικό αέριο, αλλά επεκτείνονται στο πετρέλαιο, στα σιτηρά και στα μεταλλεύματα, όπως το αλουμίνιο και ο χαλκός.
Όπως χαρακτηριστικά λέει ο Tim Marshall στο βιβλίο του «Prisoners of Geography», η ιστορία μάς έχει διδάξει ότι τα κράτη θα είναι πάντοτε δέσμια της γεωγραφίας τους και ότι πολλές φορές η επιθυμία για αλλαγή αυτού του γεωγραφικού αποτυπώματος είναι που οδηγεί τα κράτη σε πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ τους, είτε για τον έλεγχο νευραλγικών θαλάσσιων διόδων, είτε για την κατάκτηση γόνιμης γης, είτε για τον έλεγχο του ορυκτού πλούτου μιας περιοχής. Η Ρωσία συνορεύει με τη Φινλανδία στα βορειοδυτικά και εκτείνεται σε όλο το μήκος της ασιατικής ηπείρου, διατηρώντας σύνορα με την Κίνα και φτάνοντας μέχρι και τη Βόρεια Κορέα.
Στις αρχές Φεβρουαρίου του 2022, η Κίνα και η Ρωσία υπέγραψαν τη δεύτερη μεγάλης διάρκειας συμφωνία μεταξύ των εταιρειών Gazprom, Rosneft και China National Petroleum Corporation (CNPC). Η Gazprom δεσμεύτηκε για την πώληση και μεταφορά 10 δισ. κυβικών μέτρων φυσικού αερίου μέσω ενός καινούργιου αγωγού με το όνομα «Power of Siberia 2» για περίοδο 25 χρόνων, ενώ η Rosneft έκλεισε δεκαετή συμφωνία πώλησης και μεταφοράς 100 εκατομμυρίων τόνων αργού πετρελαίου μέσω του Καζακστάν, με αγοραστή και πάλι τη CNPC.
Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η Κίνα, μετά το ραγδαίο κύμα βιομηχανοποίησης που ξεκίνησε το 2004, παραμένει ο μεγαλύτερος καταναλωτής ενέργειας και ορυκτού πλούτου στον κόσμο. Η συμφωνία, που υπογράφηκε πρόσφατα αλλά δεν έτυχε μεγάλης προβολής από τα ΜΜΕ, εντάσσεται στο πλαίσιο του μακροχρόνιου σχεδιασμού του Κρεμλίνου με την ονομασία «Pivot to Asia» (στροφή στην Ασία), ο οποίος ξεκίνησε προ δεκαετίας και στοχεύει στη σύναψη συμφωνιών παροχής πετρελαίου και φυσικού αερίου με ασιατικές χώρες, αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Ερχόμενοι στα σημερινά δρώμενα, στη σύγκρουση μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας, που ξεκίνησε όταν το Κρεμλίνο αποφάσισε να προχωρήσει στην εν λόγω στρατιωτική επέμβαση, μια εκ των αναμενόμενων αντιδράσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των χωρών του ΝΑΤΟ ήταν η εξαγγελία πακέτου κυρώσεων εις βάρος τραπεζών, επιχειρήσεων και κρατικών οργανισμών που άμεσα ή έμμεσα εξυπηρετούν ρωσικά συμφέροντα. Η αντίδραση αυτή δεν αποτέλεσε έκπληξη για τον Πούτιν, αλλά αντιθέτως ήταν αναμενόμενη, και όπως δείχνουν τα πρόσφατα γεγονότα ήταν προετοιμασμένος. Να σημειώσουμε, όμως, ότι μέχρι και την ημέρα σύνταξης αυτού του κειμένου δεν είχαν επίσημα ανακοινωθεί μέτρα απαγόρευσης της εμπορίας ρωσικών εμπορευμάτων (commodities), όπως πετρελαίου, φυσικού αερίου, μεταλλευμάτων κλπ.
Κατάρ και LNG
Το Κατάρ είναι μια επίπεδη και αμμώδης χώρα στον Περσικό Κόλπο, η οποία κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα ήταν μια φτωχή χώρα με κύριες δραστηριότητες το ψάρεμα και την εξαγωγή μαργαριταριών.
Όλα αυτά όμως έμελλε να αλλάξουν. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ανακαλύφθηκε το μεγαλύτερο κοίτασμα φυσικού αερίου στον κόσμο, το North Field. Ένα κοίτασμα που αρχίζει από τα παράλια της χώρας και εκτείνεται πέραν της αποκλειστικής οικονομικής της ζώνης. Στην πραγματικότητα, το τεράστιο αυτό κοίτασμα μοιράζεται μεταξύ των ΑΟΖ του Κατάρ και του Ιράν. Τα κοιτάσματα, βλέπετε, δεν περιορίζονται στις νοητές γραμμές που ο άνθρωπος σχεδίασε και θέλει να αποκαλεί σύνορα, αλλά από τις φυσικές ιδιότητες των πετρωμάτων που συγκρατούν εγκλωβισμένο το απόθεμα αυτό.
Επιστρέφοντας στους φυσικούς περιορισμούς της γεωγραφίας του Κατάρ, παρατηρούμε ότι η μοναδική χώρα με την οποία το Κατάρ διατηρεί χερσαία σύνορα είναι η Σαουδική Αραβία, μια χώρα με επίσης πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου, και μάλιστα πολύ μεγαλύτερης έκτασης. Επομένως, η αφθονία ορυκτού πλούτου και στις γειτονικές χώρες οδήγησε το Κατάρ, με την ανακάλυψη του North Field, να ψάξει για αγοραστές μέσω αγωγών πολλά χιλιόμετρα πέρα από τα σύνορά του. Αγοραστές σε μακρινές αποστάσεις σημαίνει όμως κατασκευή μακρών και δαπανηρών αγωγών (pipelines), κάτι που συνήθως απευθύνεται σε μικρή ομάδα αγοραστών.
Η λύση που τελικά επιλέχθηκε για την αξιοποίηση και εκμετάλλευση του κοιτάσματος ήταν η ανάπτυξη μονάδων υγροποίησης φυσικού αερίου (LNG terminals) και ακολούθως η κατασκευή εμπορικών πλοίων, εξειδικευμένων για τη μεταφορά του παγωμένου αυτού φορτίου, των λεγόμενων LNG carriers. Σήμερα το Κατάρ διατηρεί έναν από τους μεγαλύτερους στόλους πλοίων για μεταφορά LNG, με 46 ιδιόκτητα πλοία να μεταφέρουν LNG σε όλο τον κόσμο και κυρίως σε χώρες αμιγώς εξαρτώμενες από εισαγωγές, όπως η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, η Κίνα και η Ινδία.
Πριν από έναν ακριβώς χρόνο, στις 22 Μαρτίου 2021, το Κατάρ ανακοίνωσε το μεγαλεπήβολο σχέδιο ναυπήγησης 100 καινούργιων LNG carriers μέσα σε μία πενταετία, από το 2022 μέχρι το 2027. Η ανάγκη αυτή γεννήθηκε λόγω της περαιτέρω ανάπτυξης (expansion), η οποία ήδη ξεκίνησε, για την άντληση περισσότερου φυσικού αερίου από το North Field.
Το Κατάρ κατέχει τη θέση του μεγαλύτερου εξαγωγέα LNG στον κόσμο, μια θέση που διατηρεί από το 2007, έχοντας ως μοναδικό ανταγωνιστή στην κούρσα του LNG τις ΗΠΑ. Απ’ ό,τι φαίνεται, όμως, επιθυμεί να κρατήσει την πρωτιά αυτή και για τις ερχόμενες δεκαετίες.
Ο καινούργιος Θείος Σαμ
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, όμως, που με τη σειρά της επέτρεψε την επιτυχή εξόρυξη αερίου και πετρελαίου από πετρώματα σχιστόλιθου (shale gas / shale oil) στο υπέδαφος των ΗΠΑ, άλλαξε τον παγκόσμιο ενεργειακό χάρτη. Οι ΗΠΑ, μετά την άρση της απαγόρευσης εξαγωγών υδρογονανθράκων, από ένας ιστορικά διψασμένος αγοραστής πετρελαίου και φυσικού αερίου μετατράπηκε, σε λιγότερο από μία δεκαετία, σε σημαντικό εξαγωγέα, που ψάχνει διακαώς αγοραστές για τον ορυκτό αυτό πλούτο. Η στρατηγική σύναψης συμφωνιών, όπως ορίζει το «Pivot to Asia» της Ρωσίας, έχει οδηγήσει τις ΗΠΑ σε ένα αντίστοιχο «Pivot to Europe». Στους σχεδιασμούς των ΗΠΑ, η Ευρώπη είναι ένας φερέγγυος αλλά και συμμαχικός αγοραστής των πολυπόθητων υδρογονανθράκων.
Επί προεδρίας Τραμπ, η προσπάθεια σύναψης τέτοιων συμφωνιών, οδηγούμενη από την αφθονία του ορυκτού πλούτου, τις χαμηλές τιμές και τα λόμπι των πετρελαϊκών κολοσσών, ήταν εντονότερη και πασιφανής. Ως ένα παράδειγμα, ας θυμηθούμε την επίσκεψη του Τραμπ στις Βρυξέλλες, στις 18 Ιουλίου 2018. Εκεί συναντήθηκε με την τότε Γερμανίδα Καγκελάριο, Άνγκελα Μέρκελ, και κατηγόρησε ανοιχτά τη Γερμανία για τη σύναψη συμφωνίας παροχής φυσικού αερίου με τη Ρωσία, μέσω του αγωγού Nord Stream 2, που κατασκευαζόταν κατά μήκος της Βαλτικής Θάλασσας. Σκοπός των επισκέψεων του Τραμπ ήταν η προώθηση του αμερικανικού LNG. Οι επισκέψεις συνεχίστηκαν και στις ασιατικές χώρες, όπως για παράδειγμα στην Ινδία, τον Φεβρουάριο του 2020. Η επίσκεψη αυτή επισφραγίστηκε με τη σύναψη συμφωνίας, αξίας $2,5 δισ., μεταξύ της Petronet, της κρατικής εταιρείας πετρελαίου της Ινδίας, και της αμερικανικών συμφερόντων Tellurian, η οποία επενδύει στην ανάπτυξη τερματικών ΥΦΑ (LNG terminals) στη Λουιζιάνα των ΗΠΑ. Αρκετές παρόμοιες συμφωνίες υπογράφηκαν από το 2017 και μετά. Ανταγωνιστές της Tellurian, όπως οι Freeport, Sabine Pass, Cheniere, Dominion κ.ά., όλες αμερικανικών συμφερόντων, υπέγραψαν συμφωνίες πώλησης LNG με αγοραστές από ευρωπαϊκές και ασιατικές χώρες, έχτισαν αρκετά καινούργια τερματικά υγροποίησης στις ΗΠΑ και μετέτρεψαν παλιά τερματικά εισαγωγής LNG σε εξαγώγιμες μονάδες. Όταν ξεκίνησα να ασχολούμαι με το LNG, το 2012, κανένα αμερικανικό τερματικό υγροποίησης δεν είχε εξασφαλίσει άδεια εξαγωγών και το στοίχημα ήταν ποιος θα είναι πρώτος – τελικά ήταν η Cheniere, με το τερματικό Sabine Pass LNG. Σήμερα υπάρχουν 7 τερματικά LNG στις ΗΠΑ που ήδη ξεκίνησαν εξαγωγές και άλλα 5 τα οποία πήραν άδειες και κατασκευάζονται.
Τα παζλ στο τραπέζι
Η ανάγκη των χωρών για ενέργεια οδηγεί στη συστημική εμπορική τους συνεργασία, η οποία συνήθως επεκτείνεται και σε ευρύτερους τομείς, όπως οι υπηρεσίες, η τεχνογνωσία, η άμυνα κ.ά. Ως εκ τούτου, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η ανάπτυξη της τεχνολογίας και η δυνατότητα που παρέχει για εκμετάλλευση άλλοτε μη αξιοποιήσιμων κοιτασμάτων, αλλάζουν ραγδαία τον παγκόσμιο ενεργειακό χάρτη, χαράζουν πολιτικές γραμμές και καθορίζουν οικονομικές συμμαχίες. Η διατήρηση άριστων διπλωματικών και εμπορικών σχέσεων μεταξύ δύο κρατών στη σχέση πωλητή-αγοραστή αποτελεί θεμέλιο λίθο στη σύναψη οικονομικής συμμαχίας.
Εάν παρομοιάσουμε τις χώρες με απλούς εμπόρους και τη σύναψη μιας εμπορικής συμφωνίας με ένα καινούργιο παζλ που οι εμπλεκόμενοι καλούνται να ολοκληρώσουν, θα μπορούσαμε με βεβαιότητα να πούμε ότι ο καθένας θα προσθέτει με τη σειρά του ένα κομματάκι στο παζλ, στο χρώμα και στη θέση που επιθυμεί, και αυτό θα αντικατοπτρίζει πάντα τα δικά του συμφέροντα, χωρίς όμως να εμποδίζει ή να προκαλεί τον άλλον. Όσο πιο πολλή ώρα κάθονται τα δύο μέρη στο τραπέζι, τόσο πιο πολλή δουλειά θα γίνει στο παζλ.
Στο τραπέζι Ρωσίας-Κίνας, το παζλ μετράει εδώ και μερικά χρόνια και η αποκάλυψη της τελικής εικόνας έχει ξεκινήσει να διακρίνεται.
Το παζλ ΗΠΑ-Ευρώπης έχει δειλά-δειλά ξεκινήσει, αλλά για να παραμείνει στο τραπέζι θα υπάρξει μεγαλύτερη πίεση στην Ευρώπη, ώστε να σταματήσει ένα παλιό παζλ που ξεκίνησε χρόνια πριν και να το βάλει πίσω στο κουτί του, το παζλ με τη Ρωσία.
*Ενεργειακού Αναλυτή, Καθηγητή Ενέργειας και Nαυτιλιακών