Του Ιωάννη Τελώνη
«Hell is empty and all the devils are here». Ariel in William Shakespeare’s «The Tempest», 1610
Η ιστορία Μέχρι τώρα
Κανείς δεν μπορεί να μαντέψει το επόμενο επεισόδιο της ιστορίας με το Brexit. Η ενδεχόμενη κατάληξη αυτού που ξετυλίγεται μπροστά μας, μέρα με τη μέρα αποκτά τις διαστάσεις ενός καθόλα σαιξπηρικού δράματος.
Όσον αφορά το δημοψήφισμα για το Brexit, οι κύριοι παράγοντες που συνέβαλαν στην έκβασή του ήταν η ενδόμυχη δυσπιστία των Βρετανών προς τα ευρωπαϊκά πράγματα που πήγαζε από τις ιστορικές τους εμπειρίες,
η ανέκαθεν διαφορετική αντίληψη των Βρετανών για το όραμα της Ε.Ε. και η συνεχής για δεκαετίες αμφισβήτηση και υπονόμευση της Ένωσης και των θεσμών της από τα βρετανικά ΜΜΕ και τους πολιτικούς. Άλλοι παράγοντες που συνέβαλαν ήταν:
• η ανάμνηση της Βρετανίας ως πρωτεύουσας δύναμης επί Βρετανικής Αυτοκρατορίας,
• η αίσθηση της απώλειας ελέγχου συναισθηματικά βασικών για τους Άγγλους τοµέων, όπως η γεωργία και η αλιεία,
• η απώλεια ελέγχου της καθημερινότητας διά της επιβολής αλλαγών στον τρόπο ζωής από τους «γραφειοκράτες των Βρυξελλών»,
• η οικονομική αφαίμαξη της Βρετανίας προς όφελος άλλων χωρών της Ε.Ε.,
• η ανεξέλεγκτη κάθοδος πολιτών από την ανατολική Ευρώπη, παρά τις αλλεπάλληλες υποσχέσεις όλων των βρετανικών κυβερνήσεων για περιορισμό της μετανάστευσης, και η εντύπωση της κατάχρησης από αυτούς των υψηλών δημοσίων ωφελημάτων που προσφέρει το σύστημα κοινωνικών παροχών της χώρας,
• το αίσθημα της παραμέλησης των περιφερειακών κέντρων και των αγροτικών περιοχών με τη συγκέντρωση του πλούτου στο Λονδίνο,
• η εξαιρετικά επιτυχής επικοινωνιακή (take back control) και όχι μόνο τακτική διαχείριση όλων αυτών των θεμάτων από τους οπαδούς του Brexit κατά την περίοδο του δημοψηφίσματος.
Καθώς η κατ’ ουσίαν έκπτωτη Πρωθυπουργός της Βρετανίας, Τερέζα Μέι, βρίσκεται αντιμέτωπη με τους Brexiteers, που ως άλλοι δαίμονες την κυνηγούν, δεν διαφεύγει την προσοχή των υπόλοιπων Ευρωπαίων ηγετών ότι παρόμοιοι δαίμονες ενδεχομένως να κρύβονται και να καραδοκούν στα σπλάχνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Και αυτό είναι το κρίσιμο ερώτημα που θα επιχειρήσω να απαντήσω στο δεύτερο μέρος. Είναι δυνατόν να έχουμε και άλλο ένα ή περισσότερα Euroexit, που θα οδηγήσουν αναπόφευκτα στη διάλυση της Ε.Ε.; Κι αν ναι, πώς μπορεί η Ε.Ε. ως θεσμός να αντιδράσει αποτελεσματικά;
Οι ευρωπαϊκοί ΔαίΜονες - ∆ύο συΜπτωΜατικοί και ένας ουσιαστικός
Οι «συμπτωματικοί δαίμονες»
Οι «συμπτωματικοί δαίμονες» έχουν πολλά κοινά με τους βρετανικούς αδελφούς τους που είδαμε να παρελαύνουν στις συζητήσεις για το Brexit.
Πρώτος είναι η έξαρση του εθνικισμού που απαντάται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ε.Ε. Ο εθνικισμός αυτός πηγάζει από ένα κράμα επιδράσεων, όπως το απότοκο της οικονομικής κρίσης που ακόμη μαστίζει αρκετές χώρες της Ένωσης και των ανησυχιών που δημιουργούνται από τη μεταναστευτική κρίση και τον φόβο της διάλυσης της εθνικής ταυτότητας. Δεύτερος συγγενικός «δαίμονας» είναι ο λαϊκισμός, που υπόσχεται λύση σε όλα τα προβλήματα με ανέφικτες παροχές και υποσχέσεις. Έχουμε δει εκφάνσεις του λαϊκισμού, όχι μόνο στις χώρες της νότιας Ευρώπης, που χτυπήθηκαν δυσανάλογα από την οικονομική κρίση, αλλά και σε χώρες του λεγόμενου βορρά. Ο λαϊκισμός που βλέπουμε σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες έχει τις ρίζες του σε κινήματα με ακραίες δεξιές αποκλίσεις που εδράζονται στον εθνικισμό, την ξενοφοβία και τον ρατσισμό, αξίες ξένες προς τα ιδεώδη της Ευρώπης (ειρήνη, δημοκρατία, πολιτισμός, ασφάλεια, ευημερία, το δικαίωμα ελεύθερης εγκατάστασης, διαβίωσης, μόρφωσης και εργασίας σε όλες τις χώρες-μέλη).
Η ουσία
Τρίτος και δυνητικά καταλυτικός κίνδυνος για την Ευρώπη είναι η απουσία ενός κοινά αποδεκτού διακριτού οράματος για το πώς προχωρά μπροστά η Ένωση. Οι πατέρες της Ευρώπης, με τις Συνθήκες της Ρώμης της 25ης Μαρτίου 1957, εγκαθίδρυσαν την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας (EURATOM).
Στις πρώτες αυτές Συνθήκες αλλά και σε αυτές που ακολούθησαν (Μάαστριχτ του 1992 και Λισαβόνας του 2007), οι Ευρωπαίοι Εταίροι δεσμεύονταν «to establish the foundations of an ever closer union among the peoples of Europe». Η δέσμευση αυτή περιέχει δύο θεμελιώδεις αρχές. Πρώτον, ότι το ευρωπαϊκό οικοδόμημα δεν είναι ένα διακριτό έργο αλλά μια συνεχής διαδικασία. Δεύτερον, η Ένωση είναι μια ένωση των λαών και όχι μόνο των κρατών. Όπως πολύ εύστοχα το έθεσε ο Ζαν Μονέ, «we bring union among people, not just cooperation among states». Στα πρώτα στάδια της Ένωσης, με τις εμπειρίες των δύο παγκοσμίων πολέμων νωπές στις μνήμες, το όραμα αυτό ήταν όντως κοινά αποδεκτό. Στην κοινή αυτή βάση οικοδομήθηκε η ευημερία, το κράτος δικαίου και η ειρήνη στην Ευρώπη. Και η Ένωση έγινε ένας μαγνήτης που έλκυε τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης. Με τις διαδοχικές όμως διευρύνσεις, το όραμα αυτό άρχισε να χάνεται. Χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Φινλανδία, η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Αυστρία άρχισαν να αντιστέκονται στο όραμα αυτό. Ο τότε Άγγλος Πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον, μεταξύ του 2015 και του 2016, όταν συζητείτο η μεταρρύθμιση της Ένωσης, διατύπωσε επανειλημμένα την ισχυρή διαφωνία του Η.Β. σε αυτό το όραμα. Όταν η συζήτηση δεν κατέληξε, ο Κάμερον επέστρεψε πίσω κατηγορώντας την Ε.Ε. και παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι το Η.Β. είχε ήδη συμφωνήσει στο όραμα αυτό με τις Συνθήκες του Μάαστριχτ και της Λισαβόνας. Κατήλθε σε εκλογές υποσχόμενος δημοψήφισμα για την παραμονή του Η.Β. στην Ε.Ε. ως μέσο πίεσης των Ευρωπαίων.
Κέρδισε τις εκλογές με αυξημένη πλειοψηφία και πεπεισμένος ότι θα μπορούσε να ελέγξει το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος, προχώρησε σε αυτό. Το αποτέλεσμα όλοι το γνωρίζουμε. Ο διχασμός που έχει φέρει το Brexit στην κοινωνία του Η.Β. είναι, πιστεύω, μια προειδοποίηση, ένα wake up call για το τι μπορεί να συμβεί στην Ευρώπη.
Οι χώρες της λεγόμενης «ομάδας του Βορρά» (Πολωνία, Αυστρία, Ουγγαρία, Φινλανδία κλπ.) βλέπουν την Ένωση περισσότερο ως έναν συνεταιρισμό εμπορικής φύσης, με τα κράτη-μέλη να διατηρούν την κυριότητά τους στα υπόλοιπα ζητήματα. Η προσέγγιση αυτή διαφέρει ουσιαστικά από το κοινό όραμα το οποίο στηρίζουν οι δύο άξονες της Ε.Ε., Γαλλία και Γερμανία, με διαφορετικές όμως αποχρώσεις. Το ανησυχητικό σε αυτή την κατάσταση πραγμάτων είναι ότι και άλλα εθνικιστικά και λαϊκιστικά κινήματα σε άλλες χώρες της Ένωσης, όπως αυτό της Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία και των Σαλβίνι και Γκρίλο στην Ιταλία, ενισχύουν τη θέση τους, παρουσιάζοντας τη διοίκηση της Ε.Ε. στις Βρυξέλλες ως περίπου τον εχθρό.
Αν αυτή η κατάσταση πραγμάτων δεν αντιμετωπιστεί, τότε ο διχασμός που βλέπουμε στο Brexit μπορεί κάλλιστα να εκδηλωθεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το διακύβευμα είναι η ίδια η συνοχή της Ένωσης, με προφανείς κινδύνους για την ασφάλεια και την ευημερία της ευρωπαϊκής ηπείρου, που θεωρούνται δεδομένες. Και η ιστορία, δυστυχώς, μας διδάσκει ότι τίποτα δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο. Πώς λοιπόν μπορεί να αντιδράσει η Ευρωπαϊκή Ένωση στον προφανή αυτό κίνδυνο;
Για Μια Ευρώπη - Για ένα κοινό όραΜα
Ας αρχίσουμε από τα βασικά. Έχει η Ευρωπαϊκή Ένωση λόγο και ρόλο ύπαρξης; Αν κρίνει κανείς από το πόσες χώρες βρίσκονται στον προθάλαμο ένταξης, τότε σε βασικό, υπαρξιακό επίπεδο φαίνεται ότι η Ένωση έχει ακόμη πολλά να προσφέρει.
Πώς όμως θα την κάνουμε ελκυστική για τα ήδη μέλη της;
Το κλειδί κατά την άποψή μου βρίσκεται στην ολοκλήρωση της Ένωσης και όχι στην απομάκρυνση από τους στόχους της. Συγκεκριμένα:
Ασφάλεια / Εξωτερικά σύνορα / Μετανάστευση
H επιτάχυνση της δημιουργίας δικής της, ανεξάρτητης αμυντικής οντότητας για περιφρούρηση των εξωτερικών συνόρων και παράλληλα της ενδυνάμωσης της πολιτικής λειτουργίας της Ένωσης, μπορεί να εμπεδώσει το αίσθημα ασφάλειας και να ανακόψει τις εθνικιστικές μονομερείς αντιδράσεις. Η μετανάστευση χρειάζεται ιδιαίτερο χειρισμό. Η Ευρώπη δημογραφικά χρειάζεται νέο αίμα. Χωρίς αυτό, η Ευρώπη θα είναι μια ήπειρος σε μαρασμό. Το βασικό αυτό στοιχείο πρέπει να στηρίξει την προσέγγιση της ασφάλειας των συνόρων. Η δε εξωτερική πολιτική πρέπει να ενδυναμωθεί με την παροχή οικονομικής βοήθειας στις χώρες των μεταναστών. Είναι πολύ πιο εύκολο και ηθικά θεμιτό να δώσεις τη βοήθεια ανάπτυξης εκεί που χρειάζεται παρά να αποκρούεις κύματα μεταναστών από τα σύνορά σου.
Οικονομική Ένωση
Η κρίση που περάσαμε στην Ευρώπη έχει φανερώσει τις αδυναμίες του ευρωπαϊκού συστήματος. Στα τραπεζικά, η Ευρώπη άργησε να αντιδράσει σε σύγκριση με τις ΗΠΑ. Η τραπεζική ένωση πρέπει να ολοκληρωθεί ώστε να δημιουργηθεί μια πραγματικά ενιαία ευρωπαϊκή τραπεζική αγορά, με ό,τι αυτό συνεπάγεται (αντιμετώπιση των ΜΕΧ, ειδικά της Ιταλίας, πανευρωπαϊκή εγγύηση καταθέσεων κλπ.). Ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας θα πρέπει να ενισχυθεί ώστε να διαδραματίσει αποτελεσματικά τον ρόλο του για στήριξη σε κράτη-μέλη που την έχουν ανάγκη. Θα πρέπει επίσης να αναγνωριστούν και να αντιμετωπιστούν οι δομικές αδυναμίες του ευρωπαϊκού νομίσματος. Τέλος, η Ένωση θα πρέπει να εστιάσει στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας και της παραγωγικότητας των χωρών-μελών.
Κοινωνική συνοχή / Δημοκρατική λογοδοσία
Η κοινωνική συνοχή πρέπει να αποτελέσει την πρώτη προτεραιότητα της Ένωσης. Διαμαρτυρίες όπως αυτές των «κίτρινων γιλέκων» στη Γαλλία αναδεικνύουν τον βαθμό στον οποίο μεγάλες ομάδες Ευρωπαίων πολιτών αισθάνονται αποκομμένοι από το πολιτικό σύστημα. Τα θεσμικά όργανα χρειάζονται να εστιάσουν στα βασικά.
Η γραφειοκρατία της Ένωσης θα πρέπει να αναμορφωθεί δραστικά ώστε να επεμβαίνει στην καθημερινότητα της ζωής των πολιτών εκεί που το όφελος μπορεί να καταδειχθεί και όχι απλώς για σκοπούς εναρμόνισης (το κλασικό παράδειγμα που αναφέρεται εδώ είναι ο κανονισμός που καθορίζει την επιτρεπτή καμπυλότητα για μπανάνες και αγγουράκια!). Τέλος, η δημοκρατική λογοδοσία πρέπει να γίνει πιο άμεση και πιο διαφανής. Η επικοινωνιακή πολιτική των Βρυξελλών πρέπει και πάλι να σχεδιαστεί εξ υπαρχής ώστε να υπάρχει μια ουσιαστική ενημέρωση των Ευρωπαίων πολιτών και ενθάρρυνση, ειδικά των νέων, για συμμετοχή.
Επίλογος
Στο απόσπασμα από τον Σαίξπηρ στην αρχή του άρθρου, το πνεύμα Άριελ αναφέρεται στους δαίμονες, απευθυνόμενο προς τον κύριό του, τον Πρόσπερο, έκπτωτο Δούκα του Μιλάνου, για να τον πληροφορήσει ότι όλοι οι εχθροί του βρέθηκαν στο νησί της εξορίας του μετά που διασώθηκαν από το πνεύμα κατά τη διάρκεια μιας θαλασσοταραχής (tempest). Στο έργο «The Tempest», η τελική έκβαση των πραγμάτων είναι ευχάριστη, αφού ο Πρόσπερος αποκαθίσταται τελικά στο δουκάτο του από τον Βασιλιά, συγχωρεί τους εχθρούς του και παντρεύει την κόρη του, Μιράντα, με τον Πρίγκιπα. Είναι μια τέτοια ευτυχής κατάληξη δυνατή για την Ένωση; Για το καλό όλων μας, ας το ευχηθούμε και ας ενεργήσει ο καθένας από εμάς για αυτό.