«Ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός είναι υπαρκτό πρόβλημα στην Κύπρο και η καλλιέργεια χρηματοοιικονομικής παιδείας πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα της Πολιτείας». Το πιο πάνω υπογραμμίζει σε συνέντευξή του στο περιοδικό Εconomy Today ο δρ Παναγιώτης Ανδρέου, Αναπληρωτής Καθηγητής Χρηματοοικονομικής στο Τμήμα Εμπορίου, Χρηματοοικονομικών και Ναυτιλίας του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου και μέλος της Ad-Hoc Επιτροπής για τη διαμόρφωση «Εθνικής Στρατηγικής για την προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και της Χρηματοοικονομικής Παιδείας».
Γιατί ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός και η καλλιέργεια χρηματοοικονομικής παιδείας έχουν αποκτήσει τόσο μεγάλη σημασία;
Ασχολούμαι συστηματικά με το ζήτημα του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού από το 2016. Τα ευρήματα από τις έρευνές μου καταδεικνύουν ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός υφίσταται ως έντονο πρόβλημα στην Κύπρο, τόσο σε επίπεδο γνώσεων και δεξιοτήτων όσο και σε επίπεδο συμπεριφοράς. Οι έρευνες καταγράφουν επίσης τις εν δυνάμει αρνητικές επιπτώσεις του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού. Μεταξύ άλλων, δείχνουν ότι τα χρηματοοικονομικά αναλφάβητα άτομα τείνουν να μη διαχειρίζονται σωστά το χρέος τους, να έχουν αυξημένη πιθανότητα να πέσουν θύματα οικονομικής απάτης και να χρησιμοποιούν λιγότερο συχνά τη χρηματοοικονομική τεχνολογία, επιδεικνύοντας ταυτόχρονα μικρότερη εμπιστοσύνη στις ηλεκτρονικές τραπεζικές συναλλαγές. Ιδιαίτερα ανησυχητικά είναι τα ευρήματα της πιο πρόσφατης έρευνας που πραγματοποίησα, τα οποία δείχνουν ότι τα άτομα με χαμηλότερα επίπεδα χρηματοοικονομικών γνώσεων αντιμετωπίζουν σημαντικά υψηλότερο κίνδυνο να βρεθούν σε οικονομική δυσπραγία και είναι λιγότερο πιθανό να διαθέτουν αποθεματικό για έκτακτες καταστάσεις (rainy day fund). Με άλλα λόγια, θα λέγαμε ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός μπορεί να εμποδίσει τα άτομα να αντεπεξέλθουν αποτελεσματικά στις οικονομικές προκλήσεις και ιδιαίτερα σε περιόδους αυξημένης αβεβαιότητας, όπως είναι η σημερινή, κάτι που εγκυμονεί πολλαπλούς κινδύνους για τη μακροπρόθεσμη χρηματοοικονομική ευημερία τους.
Αντιλαμβάνεστε ότι σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η καλλιέργεια χρηματοοικονομικής παιδείας στον ευρύτερο πληθυσμό, ειδικότερα όμως ανάμεσα στους νέους, πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα της πολιτείας. Αυτό που πρέπει να κατανοήσουμε είναι ότι η χρηματοοικονομική παιδεία, όπως δείχνει άλλωστε και η βιβλιογραφία, έχει πολλαπλά θετικά αποτελέσματα για την αντιμετώπιση των προκλήσεων και των αρνητικών αποτελεσμάτων που δημιουργούνται από τα χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού.
ΚΥΠΡΙΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ
Ποια είναι η υπάρχουσα κατάσταση στην Κύπρο; Πώς θα χαρακτηρίζατε τους Κύπριους πολίτες και ποιες ηλικιακές ομάδες/κατηγορίες ανθρώπων παρουσιάζουν το μεγαλύτερο πρόβλημα;
Τα αποτελέσματα των ερευνών που πραγματοποίησα δείχνουν ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός είναι υπαρκτό πρόβλημα στην Κύπρο. Και για να γίνω πιο συγκεκριμένος, δυστυχώς τα αποτελέσματα και των τριών ερευνών που εκπόνησα στο ΤΕΠΑΚ καταδεικνύουν ότι περίπου το 60% των Κυπρίων (στο ηλικιακό εύρος 18-64) είναι χρηματοοικονομικά αναλφάβητα άτομα. Αυτό σημαίνει ότι περίπου 6 στα 10 άτομα δεν έχουν βασικές χρηματοοικονομικές γνώσεις και δεν κατέχουν τις απαραίτητες δεξιότητες. Το πρόβλημα παρουσιάζεται εντονότερο ανάμεσα στους νέους, αφού τα ευρήματα δείχνουν ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός ανεβαίνει στο 70% ανάμεσα στους/στις πρωτοετείς φοιτητές/τριες που εισέρχονται στα πανεπιστήμια του τόπου μας. Επιπλέον, το πρόβλημα εμφανίζεται εντονότερο ανάμεσα στον γυναικείο πληθυσμό, με τις εκτιμήσεις να δείχνουν ότι το χάσμα ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες κυμαίνεται γύρω στο 10%. Ταυτόχρονα, το πρόβλημα παρουσιάζεται εντονότερο ανάμεσα στα νοικοκυριά με σχετικά χαμηλά εισοδήματα. Συγκεκριμένα, ένα εύρημα δείχνει ότι το 76% των ατόμων με δηλωθέν ετήσιο οικογενειακό ακαθάριστο εισόδημα μέχρι 20.000 ευρώ είναι χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό βρίσκεται μόνο στο 33% των ατόμων με ετήσιο οικογενειακό ακαθάριστο εισόδημα πάνω από 60.000 ευρώ.
Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του χρηματοοικονομικά αναλφάβητου ανθρώπου και πόσο επηρεάζει το γεγονός αυτό τη ζωή του;
Θα σας μεταφέρω τα κύρια χαρακτηριστικά του χρηματοοικονομικά αναλφάβητου Κύπριου, όπως αυτά προκύπτουν μέσα από τις έρευνές μου.
Πρώτον, αυτά τα άτομα αγνοούν βασικές χρηματοοικονομικές έννοιες που αφορούν τη βιώσιμη διαχείριση των χρηματοοικονομικών πόρων που διαθέτουν, όπως είναι ο ανατοκισμός, η χρονική αξία του χρήματος, οι επιπτώσεις του πληθωρισμού στις αποταμιεύσεις, η σωστή διαχείριση του χρέους κλπ.
Δεύτερον, αγνοούν βασικές χρηματοοικονομικές αρχές σωστής διαχείρισης επενδύσεων, όπως είναι η σχέση μεταξύ της απόδοσης και του ρίσκου, καθώς και η διασπορά του επενδυτικού ρίσκου.
Τρίτον, επιδεικνύουν μια λανθασμένη στάση απέναντι στη διαχείριση των χρημάτων τους, με την έννοια ότι, για παράδειγμα, πιστεύουν πως τα χρήματα υπάρχουν για να τα ξοδεύουμε και περιμένουν να συμβούν περισσότερα θετικά γεγονότα στη ζωή τους παρά αρνητικά.
Τέταρτον, εκφράζουν λανθασμένες συμπεριφορές, για παράδειγμα, δεν τηρούν μηνιαίο οικογενειακό προϋπολογισμό, επιδεικνύουν χαμηλή τάση για αποταμίευση και έλλειψη προνοητικότητας για τη δημιουργία χρηματικών αποθεματικών για έκτακτες ανάγκες, υπερδανείζονται, καθυστερούν στην υλοποίηση συνταξιοδοτικού πλάνου κ.ά.
Πέμπτον, κάτι που ενδεχομένως κάποιος να μην περίμενε και έχει πολύ ενδιαφέρον είναι ότι τα χρηματοοικονομικά αναλφάβητα άτομα τείνουν να έχουν παράλληλα ελλείψεις σε βασικές ψηφιακές δεξιότητες που απαιτούνται για τη σωστή και υπεύθυνη αξιοποίηση των νεοεμφανιζόμενων χρηματοοικονομικών τεχνολογιών (FinTech), θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την επιτυχή ενσωμάτωσή τους στην εποχή της 4ης βιομηχανικής επανάστασης.
Απλουστευμένα, κάποιος θα μπορούσε να πει ότι ο χρηματοοικονομικά αναλφάβητος δεν χρησιμοποιεί το χρήμα με τρόπο ώστε να δημιουργεί νέο χρήμα, ενώ ο χρηματοοικονομικά εγγράμματος διαχειρίζεται τα οικονομικά του έξυπνα, έχοντας γνώση ότι η διαχείριση αυτή αφορά το μέλλον του, δηλαδή παίρνει σωστές αποφάσεις σήμερα που σταδιακά οδηγούν σε μεγαλύτερα εισοδήματα και διαχρονική συσσώρευση πλούτου.
Από έρευνες προκύπτει πως οι γυναίκες υστερούν σημαντικά έναντι των ανδρών ως προς τις χρηματοοικονομικές γνώσεις. Πού οφείλεται αυτό;
Πράγματι, παρόλο που στην Κύπρο οι γυναίκες έχουν υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο όσον αφορά τα προσόντα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που κατέχουν, τα στατιστικά από τις μελέτες μου δείχνουν ότι τα επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στις γυναίκες υστερούν έναντι των ανδρών. Τα στοιχεία όμως δεν μας επιτρέπουν να εξετάσουμε τον ακριβή λόγο για τον οποίο υπάρχει αυτό το χάσμα ανάμεσα στα δύο φύλα. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι οι γυναίκες τείνουν να μη συμμετέχουν ενεργά στη λήψη σημαντικών οικονομικών αποφάσεων που αφορούν το νοικοκυριό, όπου τον κυριαρχικό λόγο σε θέματα οικονομικών αποφάσεων έχουν οι άνδρες. Αυτό έχει δυνητικά διπλό αρνητικό αποτέλεσμα στο επίπεδο του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού των γυναικών. Πρώτον, συχνά δεν εξοικειώνονται στην πράξη με σημαντικά θέματα που αφορούν τη διαχείριση του χρήματος, ώστε να μάθουν από τα λάθη τους και μέσα από ανατροφοδότηση στη συνέχεια να βελτιωθούν. Δεύτερον, αυτό συμβάλλει αρνητικά στην αυτοπεποίθηση των γυναικών να χειριστούν χρηματοοικονομικά ζητήματα, κάτι που φαίνεται και από τις απαντήσεις που δίνουν σε σχετική ερώτηση αυτο-αξιολόγησης χρηματοοικονομικών γνώσεων.
Να σημειώσουμε εδώ ότι το χάσμα ανάμεσα στα δύο φύλα δεν είναι κυπριακό φαινόμενο, αφού καταγράφεται και σε πολλές άλλες χώρες. Κοιτάζοντας στη διεθνή βιβλιογραφία, η εξήγηση του χάσματος συνήθως αποδίδεται σε διάφορα κοινωνικά και έμφυλα στερεότυπα.
Ποιος ο ρόλος της ακαδημαϊκής κοινότητας στην προώθηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και ποιες δράσεις έχετε εγκαινιάσει ως ΤΕΠΑΚ;
Πρωτίστως, η ακαδημαϊκή κοινότητα μπορεί να συμβάλει στη διεξαγωγή έρευνας και διάχυσης των αποτελεσμάτων σε κέντρα λήψης αποφάσεων και διαμόρφωσης πολιτικής. Στο πλαίσιο αυτό, οι έρευνες που διεξάγω στο ΤΕΠΑΚ αποτέλεσαν τον πυρήνα σειράς επιστημονικών ευρημάτων για την καταγραφή του προβλήματος του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού και των συνεπειών του στην Κύπρο. Η κινητικότητα και η προσοχή στο εν λόγω πρόβλημα κλιμακώθηκε μετά την παρουσίαση των πρώτων επιστημονικών ευρημάτων μου σε εκδήλωση που διοργάνωσε το ΤΕΠΑΚ σε συνεργασία με την Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου τον Νοέμβριο του 2016. Από τότε στο ΤΕΠΑΚ εκπονήσαμε τρεις έρευνες και διοργανώσαμε μεγάλο αριθμό ανοικτών εκδηλώσεων και επιστημονικών ημερίδων για διάχυση αποτελεσμάτων και προώθηση εισηγήσεων για χάραξη πολιτικής προς αντιμετώπιση του προβλήματος. Επίσης, την παρούσα στιγμή, στο ΤΕΠΑΚ τρέχουμε δύο ερευνητικά/εκπαιδευτικά προγράμματα τα οποία άπτονται των θεμάτων της χρηματοοικονομικής παιδείας που αφορούν τους πολίτες αλλά και στελέχη μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Εξίσου σημαντική είναι και η συμβολή του ΤΕΠΑΚ στην προώθηση της χρηματοοικονομικής παιδείας στην Κύπρο με την προσφορά του μαθήματος με τίτλο «Διαχείριση Προσωπικών Χρηματοοικονομικών Πόρων» ως επιλεγόμενου μαθήματος προς όλους τους φοιτητές του Πανεπιστημίου. Η εισαγωγή του μαθήματος αποτελεί εφαλτήριο προς αντιμετώπιση του προβλήματος του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού ανάμεσα στους νέους και νέες του τόπου, αναγνωρίζοντας το γεγονός ότι η χρηματοοικονομική εκπαίδευση προσφέρει τη δυναμική ώστε να επωφεληθούν τα άτομα, αλλά και η κοινωνία ως σύνολο.
Το ΤΕΠΑΚ έχει αναλάβει πρωτοβουλίες και εκπονεί πλάνο για την προώθηση της χρηματοοικονομικής παιδείας ευρύτερα ανάμεσα στην κοινωνία. Σε αυτό το πλαίσιο, συνεργαζόμαστε με τον Οργανισμό Νεολαίας Κύπρου και τα Κέντρα Πληροφόρησης Νέων, προσφέροντας σειρά διαλέξεων.