Του Κρις Κωνσταντινίδη*
Ο Τούρκος πρόεδρος επέστρεψε πανηγυρικά από τη Σύνοδο του ΝΑΤΟ, μιας και εξασφάλισε τα πολιτικά ανταλλάγματα που επεδίωκε από τη Φινλανδία, τη Σουηδία και τις ΗΠΑ παραμένοντας παράλληλα μια φίλια δύναμη προς τη Μόσχα. Αυτό που απομένει, όμως, είναι να δούμε σε πρακτικό επίπεδο ένεκα και των γεωπολιτικών αλλαγών εάν τελικά οι ΗΠΑ επιδιώκουν να συνεισφέρουν στα πολιτικά σχέδια του Ερντογάν.
Εκ πρώτης όψεως το νέο - εισερχόμενο πολυπολικό σύστημα μάς οδηγεί σε ανακατατάξεις. Έτσι, οι συνεχείς προειδοποιήσεις του μάγου της διπλωματίας, Χένρι Κίσινγκερ, (από το 2016) σχετικά με τη Ρωσία και την αντιμετώπισή της από τη Δύση δεν εισακούστηκαν. Το εμπόλεμο κλίμα μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων οδήγησε γενιές και γενιές Αμερικανών να γαλουχηθούν με την εικόνα της «κακιάς» Ρωσίας. Ίσως αυτό να ήταν και το μεγαλύτερο στοίχημα που έχασε ο πρώην Πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ. Δεν κατάφερε να «περάσει» στο εσωτερικό των ΗΠΑ ότι η εποχή του ψυχρού πολέμου και των δυο μεγάλων πόλων ανήκει πλέον στο παρελθόν. Παρόλο που ο ίδιος ο Τραμπ προσπάθησε να δημιουργήσει τη γεωπολιτική φιλοδοξία ενός νέου αμερικάνικου συστήματος ασφαλείας, όπου η Ρωσία δεν θα συγκαταλεγόταν ως ο «εχθρός», όλο αυτό τον οδήγησε σε κατά μέτωπο σύγκρουση με το βαθύ κράτος και του στοίχισε μια ακόμη τετραετία.
Στην περίπτωση της Τουρκίας, οι ΗΠΑ αποφάσισαν να διασκεδάσουν τις βλέψεις του Ερντογάν και να παίξουν το σενάριο ο καλός και ο κακός αστυνομικός στο εάν θα δοθούν τα F16 μαζί με την αναβάθμιση των υφιστάμενων αεροσκαφών. Το «ναι» από τον πρόεδρο Μπάιντεν και το ηχηρό «όχι» από πλευράς Κογκρέσου θα ήταν ένα καταστροφικό σενάριο για τον νέο - Οθωμανό σουλτάνο, το οποίο θα είχε άμεσες συνέπειες στα ποσοστά της δημοτικότητάς του. Το σενάριο αυτό φαίνεται να επιβεβαιώνεται, τουλάχιστον για την ώρα. Δεν μπορεί να παραγνωριστεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες εδώ και κάποια χρόνια επιδιώκουν απομάκρυνση του Τούρκου Πρόεδρου από την εξουσία και την επάνοδο των Κεμαλιστών και κατ’ επέκταση την επιστροφή της Τουρκίας στη δυτική σφαίρα επιρροής.
Η γεωπολιτική θέση της Τουρκίας και η χρησιμότητα της για τη Δύση
Αν και η Τουρκία του Ερντογάν φαίνεται βραχυπρόθεσμα να εξασφαλίζει οφέλη από τη Ρωσία, τη Φινλανδία και τη Σουηδία εντούτοις μακροπρόθεσμα και συγκυριακά είναι ο μεγάλος χαμένος. Οι ΗΠΑ δε, που στήριζαν εξοπλιστικά την Τουρκία φαίνεται να κάνουν δεύτερες σκέψεις κατά πόσον πρέπει να στηρίξουν τις φιλοδοξίες της. Την περίοδο 1991-2017, η Τουρκία ήταν ο πέμπτος μεγαλύτερος εισαγωγέας μεγάλων όπλων στον κόσμο και βασιζόταν ιστορικά στους συμμάχους της στο ΝΑΤΟ στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη για τις ανάγκες της σε άμυνα και ασφάλεια. Οι ΗΠΑ ήταν ο μεγαλύτερος εξαγωγέας όπλων στην Τουρκία, παρέχοντας το 60% των συνολικών εισαγωγών τους μεταξύ 2014 και 2018.
Η γεωπολιτική αξία της Τουρκίας και η «χρήση» της για τη Δύση κατά κύριο λόγο είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το ανατολικό ζήτημα όπως επίσης και με το μέγεθός της, δηλαδή τον ρυθμό με τον οποίο εξελίσσεται η Τουρκία. Η Τουρκία έχει πληθυσμό 84 εκατομμύρια, η οικονομία της Τουρκίας αναπτύχθηκε κατά 11% το 2021. Πρόκειται για την ταχύτερη ανάπτυξη μεταξύ των χωρών της G20, καθώς τα μέτρα που σχετίζονται με τον COVID-19 χαλάρωσαν σταδιακά στην Τουρκία και στο εξωτερικό εντείνοντας τις νέες επενδύσεις στη χώρα. Οι μειώσεις των επιτοκίων της Τουρκίας από τον Σεπτέμβριο του 2021 ενίσχυσαν τη μακροοικονομική αστάθεια. Σε συνδυασμό με τις επιδράσεις από τον πόλεμο Ουκρανίας - Ρωσίας, αναμένεται ότι θα μειώσει την ανάπτυξη το 2022 στο 1,4%.
Από την άλλη το ανατολικό ζήτημα, ο συσχετισμός με την Τουρκία και η ανακατανομή ισχύος στο νέο πολυπολικό σύστημα μάς οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι μεγάλες δυτικές δυνάμεις «συντηρούσαν» και ήθελαν μια δυνατή και συμπαγή Τουρκία. Στόχος και σκοπός να αναχαιτίζει την κάθοδο της Σοβιετικής Ένωσης και μετέπειτα της Ρωσικής Ομοσπονδίας προς την Ευρώπη και ειδικά στην Ανατολική Μεσόγειο και στο Αιγαίο. Έτσι η Τουρκία ήταν ο φυσικός εχθρός της Ρωσίας που από τον καιρό της Μεγάλης Αικατερίνης επεδίωκε να βγει στη Μεσόγειο γιατί ακριβώς μια χώρα η οποία δεν έχει υπεροχή στη θάλασσα ή τουλάχιστον κύρος σε «ανοιχτές» θάλασσες δεν νοείται «Μεγάλη Δύναμη». Γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο σήμερα βλέπουμε την Τουρκία να κάνει λόγο για τη Γαλάζια πατρίδα, όπου θα έχει θαλάσσιο κύρος και έλεγχο επί των Στενών αλλά και της Ανατολικής Μεσογείου.
Για τη στήριξη του ισχυρού ΝΑΤΟ απέναντι στη Ρωσία οι δαπάνες των 29 μελών της Συμμαχίας ήταν $900 δις (εκ των οποίων, $610 δις) και αντιστοιχούσαν στο 52% των παγκόσμιων δαπανών το 2017. Οι κατευθυντήριες γραμμές του ΝΑΤΟ προτείνουν ότι οι χώρες δαπανούν το 2% του ΑΕΠ τους για την άμυνα. Τουλάχιστον το 20% αυτών διοχετεύεται για έρευνα και ανάπτυξη που σχετίζεται με την άμυνα και σημαντικές αγορές εξοπλισμού. Μόνο οι ΗΠΑ, η Ελλάδα και η Εσθονία τήρησαν την κατευθυντήρια γραμμή του 2% το 2016. Εάν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες του ΝΑΤΟ επρόκειτο να εκπληρώσουν τον στόχο του 2% του ΑΕΠ, οι αμυντικές τους δαπάνες θα έπρεπε να αυξηθούν κατά 40%.
Το σημερινό status quo - τι έχει αλλάξει
Οι μεγάλες δυτικές δυνάμεις δεν είναι οι αυτοκρατορίες που ήσαν (π.χ. βλέπε Μ. Βρετανία ) άρα ως φυσικό επακόλουθο δεν μπορούν να στηρίξουν την Τουρκία στον βαθμό που συνέβαινε στο παρελθόν. Το σημερινό status quo έχει αλλάξει ως προς τα ακόλουθα: α) Η Τουρκία έχει μεγαλώσει γεωγραφικά και πληθυσμιακά, με αποτέλεσμα να αυξήσει την ισχύ της και να αυτονομείται από το «δυτικό άρμα», β) Το πολυπολικό σύστημα σηματοδότησε το τέλος της μονοκρατορίας των ΗΠΑ και την επιστροφή της Ρωσίας ως βασικού πόλου στο νέο σύστημα, γ) Η επιστροφή της Ρωσίας οδηγεί ΗΠΑ και δυτικές δυνάμεις στην ανάγκη για αναχαίτιση των νέων παιχτών ( υπερδυνάμεων ) που επιδιώκουν μερίδιο από την υπάρχουσα γεωπολιτική αναδόμηση (π.χ. Κίνα, Ιράν, Γαλλία, Ινδία ). Αυτό αλλάζει τους δυτικούς (νατοϊκούς) σχεδιασμούς ασφαλείας, ώστε διά Θαλάσσης με τη θεωρία της Rimland ολόκληρη η Ευρασία αλλά και η Ασία γενικότερα θαλάσσια και χερσαία να αποτελεί το σημείο πυρός. Διά τούτο και η Δύση έδρασε μέσω:
1 ) της AUKUS, τη συμμαχία ΗΠΑ -Μ. Βρετανίας- Αυστραλίας για τον θαλάσσιο έλεγχο απέναντι στην Κίνα,
2 ) από την ξηρά με την Heartland, με την ύπαρξη συμμαχιών με χώρες στην περιοχή όπως την Ινδία, ώστε να αντικρουστεί η κινέζικη επέκταση στη Δύση διά των λιμανιών Ινδίας και Ινδοκίνας και
3) διά της επέκτασης του ΝΑΤΟ προς την Ανατολή με νέο υποσύστημα ασφαλείας από τα Βαλκάνια μέχρι και την Ανατολική Μεσόγειο - στα πλαίσια των πιο πάνω 1 & 2 όπου έπεται και η συγκυριακά εξοπλιστική αναβάθμιση της Ελλάδας & Κύπρου.
Το Ουκρανικό
Ταυτόχρονα, με το Ουκρανικό η γεωπολιτική αξία της Τουρκίας για τις ΗΠΑ πλέον υποβαθμίζεται σημαντικά, πράγμα το οποίο με τη σειρά του έχει άμεσο αντίκτυπο στα Ελληνοτουρκικά και στο Κυπριακό. Με απλά λόγια όσο υποβαθμίζεται ο ρόλος της Τουρκίας, άλλο τόσο αναβαθμίζεται ο ρόλος της Ελλάδας στην περιοχή.
Όπως έχουν εξελιχθεί τα νέα δεδομένα, με το νέο - εισερχόμενο πολυπολικό σύστημα, το Ουκρανικό ήταν η τέλεια αφορμή για την ανασύσταση της βόρειο-Ατλαντικής συμμαχίας και ειδικά την ενίσχυση της ανατολικής πτέρυγας του ΝΑΤΟ. Οι μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ έχουν ενταχθεί στο σκέλος αναχαίτισης της ρωσικής καθόδου από την ξηρά στο εσωτερικό τόξο. Μόνο η ΕΕ έχει διαθέσει €450 εκατ. για όπλα. Περιλαμβάνουν συστήματα αεράμυνας, αντιαρματικά όπλα, πυρομαχικά και άλλο στρατιωτικό εξοπλισμό για τις ένοπλες δυνάμεις της Ουκρανίας. Επιπλέον €50 εκατ. θα δαπανηθούν για την παροχή προμηθειών, όπως καύσιμα, προστατευτικό εξοπλισμό, κράνη και πακέτα πρώτων βοηθειών. Με αυτό τον τρόπο οι ΗΠΑ ξεφορτώνονται τον βραχνά της ευρωπαϊκής ασφάλειας. Ταυτόχρονα έχουν να αποκομίσουν σημαντικά οικονομικά οφέλη εξοπλίζοντας αμυντικά το ευρωπαϊκό ανατολικό μπλοκ και τον εξωτερικό δακτύλιο (τόξο) διά θαλάσσης ΗΠΑ - Μ. Βρετανία - Αυστραλία και ίσως Ιαπωνία ώστε να προσπαθήσουν να συγκρατήσουν ή καλύτερα να περιορίσουν την κάθοδο της Κίνας.
Η συνταγή που χρησιμοποιεί η Ουάσινγκτον έναντι της Μόσχας είναι άκρως επικίνδυνη γιατί είναι πανομοιότυπη (αποτυχημένη) με αυτήν που έχει εφαρμοστεί στο παρελθόν κατά του Ιράν. Οι κυρώσεις αντί να πλήξουν τους Πέρσες, όχι μόνο τους έχουν δυναμώσει αλλά τους έχουν κάνει πιο επικίνδυνους. Το Ιράν δεν έχει τίποτα να χάσει και δεν βρίσκει πλέον κανένα λόγο να εναρμονιστεί με τα θέλω της Δύσης, καθώς η ανάγκη που δημιούργησε η απομόνωση δεκαετιών οδήγησε τη χώρα να εφεύρει ανεξάρτητες λύσεις «εγχώριας παραγωγής».
Στο ίδιο μοτίβο σήμερα οι σχέσεις ΗΠΑ / Ρωσίας βρίσκονται σε τεντωμένο σχοινί με τα ίδια συστατικά και σύνθεση. Υπάρχει όμως μια βασική διαφορά η οποία έρχεται να δημιουργήσει νέα δεδομένα, αυτά της Hyper - Power που όμοιά της δεν έχει γνωρίσει ποτέ ο πλανήτης. Οι ΗΠΑ με τις ενέργειές τους σπρώχνουν τη Ρωσία στην αγκαλιά της Κίνας και οι δύο χώρες ξέρουν να μοιράζονται ή καλύτερα να συνυπάρχουν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο.
Έναρξη νέας εποχής - το πολυπολικό σύστημα μπήκε με το αριστερό
Το πολυπολικό σύστημα όχι μόνο δεν μας είναι παντελώς άγνωστο, αλλά ήταν η αιτία να οδηγηθούμε σε δυο παγκόσμιους πολέμους με καταστροφικές συνέπειες για όλο τον κόσμο και ειδικά για την Ευρώπη γιατί ακριβώς το ρινγκ έλαβε μέρος σε ευρωπαϊκό έδαφος. Η μεγάλη διαφορά του τότε με το σήμερα είναι οι «υψηλές ταχύτητες», η τεχνολογία της σημερινής εποχής, γι’ αυτό και τα γεγονότα εξελίσσονται με γοργό ρυθμό.
Με βάση τα πιο πάνω, συγκυριακά κερδισμένος της υπόθεσης είναι ο Ελληνισμός. Το ανατολικό ζήτημα πλέον μετατρέπεται από μια σχεδόν τουρκική υπόθεση σε ευρωπαϊκό ζήτημα ασφαλείας με υποσύστημα στην Ανατολική Μεσόγειο (ιδού και οι εξοπλισμοί ) που περιλαμβάνει το τρίγωνο Ελλάδα - Κύπρος - Ισραήλ - Αίγυπτο με τη Γαλλία να αναπληρώνει το κενό που αφήνει η Αγγλία στην περιοχή. Η απουσία της Αγγλίας μάς βρίσκει συγκυριακά σε πλεονεκτική θέση μιας και η Αίγυπτος έρχεται σε μετωπική σύγκρουση με την Τουρκία, γιατί η δεύτερη επιδιώκει να καταστεί η ηγέτιδα δύναμη του μουσουλμανικού κόσμου. Ταυτόχρονα επηρεάζει τα συμφέροντα της Γαλλίας (βλ. βόρειο Αφρική - πρώην γαλλικές αποικίες ).
*Οικονομικού επιστήμονα