Του δρα Γιώργου Κυριάκου*
Διαχρονικά, διεθνείς μελέτες έχουν δείξει ότι ο Χρηματοοικονομικός Αλφαβητισμός συνδέεται άμεσα με την οικονομική ευημερία των πολιτών, τόσο σε ατομικό όσο και σε ευρύτερο, κοινωνικό επίπεδο.
Σε ατομικό επίπεδο, οι Χρηματοοικονομικά Εγγράμματοι πολίτες, δηλαδή εκείνοι με επαρκείς γνώσεις και ορθολογιστική συμπεριφορά και νοοτροπία σε Χρηματοοικονομικά θέματα, διαμορφώνουν καλύτερες συνθήκες για τη Χρηματοοικονομική τους ευημερία. Για παράδειγμα, μπορούν να δημιουργούν και να διαχειρίζονται ρεαλιστικούς προϋπολογισμούς, να θέτουν εφικτούς οικονομικούς στόχους και να λαμβάνουν ορθολογιστικές οικονομικές αποφάσεις. Μπορούν επίσης να αντιμετωπίζουν καλύτερα οικονομικές δυσκολίες ή όταν υπάρχει δυνατότητα, να διαχειρίζονται αποτελεσματικότερα τις αποταμιεύσεις και επενδύσεις τους. Επιπλέον, κατανοούν τη σημασία της σωστής διαχείρισης των δανείων τους και της διατήρησης καλού πιστωτικού ιστορικού και να αποφεύγουν τον υπερβολικό δανεισμό, μειώνοντας το χρηματοπιστωτικό τους ρίσκο.
Ευρύτερα, μια κοινωνία με υψηλό επίπεδο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού συμβάλλει στην πιο εύρυθμη λειτουργία της αγοράς και στη γενικότερη Χρηματοοικονομική σταθερότητα και ανάπτυξη. Για παράδειγμα, στις περιπτώσεις σύναψης δανείων, η καλύτερη κατανόηση του ρίσκου που συνεπάγεται μία τέτοια απόφαση για τους δανειολήπτες, συμβάλλει στην αποφυγή υπέρμετρου δανεισμού ή και δημιουργίας Μη Εξυπηρετούμενων Δανείων (ΜΕΔ). Πέραν της θετικής επίδρασης για τους δανειολήπτες, αυτό στηρίζει και την ανθεκτικότητα του Χρηματοπιστωτικού Συστήματος, ιδιαίτερα σε οικονομικές κρίσεις, με θετικές επιδράσεις στην Οικονομία.
Η Χρηματοοικονομική κρίση της προηγούμενης δεκαετίας στην Κύπρο έδειξε στην πράξη τα προβλήματα που μπορεί να δημιουργηθούν σε μια Οικονομία με χαμηλό επίπεδο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού. Εκείνη την περίοδο, πολλοί πολίτες βρέθηκαν αντιμέτωποι με τις συνέπειες προηγούμενων οικονομικών αποφάσεων που αποδείχθηκαν λανθασμένες, εν μέρει λόγω και του τότε μη επαρκούς θεσμικού πλαισίου. Οι συνέπειες αυτές ήταν ιδιαίτερα αρνητικές για τους ίδιους, το Τραπεζικό Σύστημα και την Οικονομία γενικότερα. Αν και δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι το χαμηλό επίπεδο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού ήταν η κύρια αιτία της κρίσης, εντούτοις, φαίνεται τουλάχιστον να είναι μια από τις κύριες αιτίες επιδείνωσής της και αύξησης της δυσκολίας αντιμετώπισης των συνεπειών της.
Για παράδειγμα, κατά την περίοδο μετά την ένταξη τής Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ακολούθως στη Ζώνη του Ευρώ, καταγράφηκε έντονη αύξηση του δανεισμού στην Κύπρο. Πολλά νοικοκυριά και επιχειρήσεις δανείζονταν υπερβολικά λόγω της σταδιακής μείωσης των εγχώριων επιτοκίων και της εύκολης πρόσβασης σε δάνεια, χωρίς ωστόσο να είναι σε θέση να εκτιμούν ή να αξιολογούν σωστά τους κινδύνους που σχετίζονταν με τις αποφάσεις τους. Αποτέλεσμα ήταν η υπερβολική συσσώρευση ιδιωτικού χρέους και η αδυναμία εξυπηρέτησης των δανείων με το ξέσπασμα της κρίσης. Αυτό οδήγησε στη δραματική αύξηση των ΜΕΔ στην Κύπρο που έφτασαν το 2016 στo 50% του συνόλου των τραπεζικών δανείων.
Τα πιο πάνω, αν και οφείλονται σε πολλούς παράγοντες, δεν φαίνεται να είναι ασύνδετα με το χαμηλό επίπεδο του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού στην Κύπρο. Σημειώνεται σχετικά, ότι σε Παγκύπρια δειγματοληπτική έρευνα της Κεντρικής Τράπεζας Κύπρου (KTK) που έγινε το 2018, διαπιστώθηκε η σημαντική έλλειψη γνώσης των πολιτών όσον αφορά βασικές Χρηματοοικονομικές έννοιες, όπως ο ανατοκισμός και η διαφοροποίηση κινδύνου στις επενδύσεις. Το ίδιο επιβεβαιώθηκε με νέα έρευνα από τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) σε συνεργασία με την ΚΤΚ το 2023. Επίσης, σε έρευνα της ΚΤΚ για τη Χρηματοοικονομική κατάσταση και τις καταναλωτικές συνήθειες των νοικοκυριών τo 2021, διαφάνηκε ότι το χαμηλό επίπεδο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού ήταν από τα κύρια χαρακτηριστικά των δανειοληπτών που είχαν ΜΕΔ, ιδιαίτερα στην περίπτωση των δανείων που έγιναν πριν το 2013.
Χρηματοοικονομικός Ψηφιακός Αναλφαβητισμός και οικονομικός αποκλεισμός των ευάλωτων
Τα πιο πάνω δεν αποτελούν τις μόνες πτυχές των επιπτώσεων του χαμηλού Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού. Η παγκόσμια στροφή προς την Ψηφιακή Οικονομία τα τελευταία χρόνια αναδεικνύει ακόμα μια ιδιαίτερη πτυχή, λόγω της ταυτόχρονης έλλειψης Ψηφιακών δεξιοτήτων μεταξύ μεγάλης μερίδας των πολιτών, η οποία φαίνεται να οδηγεί προς τον οικονομικό αποκλεισμό, ιδιαίτερα των ευάλωτων ομάδων. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της προαναφερθείσας παγκύπριας έρευνας του ΟΟΣΑ σε συνεργασία με την ΚΤΚ, το 2023, ο κίνδυνος οικονομικού αποκλεισμού για ένα σημαντικό μέρος της κοινωνίας διαφάνηκε να είναι μεγάλος.
Αναλυτικότερα, το 2023 ο μέσος όρος βαθμολογίας Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού στην Κύπρο ήταν 56 στα 100, με τον μέσο όρο των συμμετεχουσών χωρών μελών του ΟΟΣΑ να είναι 63 στα 100 (Διάγραμμα 1). Η βαθμολογία για τον Ψηφιακό Χρηματοοικονομικό Αλφαβητισμό στην Κύπρο είναι ακόμα χαμηλότερη (τέταρτη χειρότερη), μόλις 44 στα 100, ενώ ο μέσος όρος στις χώρες μέλη του ΟΟΣΑ είναι 55 στα 100 (Διάγραμμα 2). Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η ελάχιστη βαθμολογία για ένα ικανοποιητικό επίπεδο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού είναι 70 στα 100.
Τα πιο πάνω προβληματίζουν ιδιαίτερα, καθώς, ενώ η πρόσβαση και η χρήση Ψηφιακών εργαλείων καθίσταται απαραίτητη σε έναν κόσμο που γίνεται ολοένα πιο Ψηφιακός, υπάρχει έκδηλη έλλειψη Ψηφιακών δεξιοτήτων. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε οικονομικό αποκλεισμό ευάλωτων κυρίως ομάδων, περιορίζοντας την πρόσβαση σε κρίσιμες πληροφορίες, ηλεκτρονικές τραπεζικές υπηρεσίες και διαδικτυακές εκπαιδευτικές ευκαιρίες που απαιτούν Ψηφιακή εξοικείωση. Ταυτόχρονα, τους καθιστά πιο επιρρεπείς σε κάθε κίνδυνο ηλεκτρονικής απάτης.
Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που αναδείχθηκαν πιο πάνω, απαιτούνται ολοκληρωμένες πολιτικές που στοχεύουν στην ενίσχυση τόσο των γενικότερων Χρηματοοικονομικών Γνώσεων όσο και των Ψηφιακών Δεξιοτήτων του πληθυσμού.
Ο ρόλος της ΚΤΚ στην προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού
Η ΚΤΚ αναγνωρίζοντας τη σημασία του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού για την ευημερία των πολιτών και της Οικονομίας γενικότερα, έχει εντάξει την προώθησή του στους στρατηγικούς της στόχους και έχει προς αυτή την κατεύθυνση αναλάβει σημαντικές πρωτοβουλίες τα τελευταία χρόνια.
Πρώτιστα, έχει αναλάβει καθοριστικό συντονιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της Εθνικής Στρατηγικής (ΕΣ) για την προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και της Χρηματοοικονομικής Παιδείας στην Κύπρο, η οποία υιοθετήθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο στις 28 Ιουνίου 2022. Η Έκθεση ΕΣ ετοιμάστηκε από Ad Hoc Επιτροπή, την οποία συντόνιζε η ΚΤΚ, και σ’ αυτή συμμετείχαν εκπρόσωποι του Υπουργείου Οικονομικών, του Υπουργείου Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας, της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς και δύο εμπειρογνώμονες ακαδημαϊκοί, ο καθηγητής Ανδρέας Μιλιδώνης από το Πανεπιστήμιο Κύπρου και ο καθηγητής Παναγιώτης Ανδρέου από το ΤΕΠΑΚ. Η Ad Hoc Επιτροπή στηριζόταν από πενταμελή επιστημονική ομάδα ξένων εμπειρογνωμόνων .
Η ΚΤΚ είναι επίσης πλήρες μέλος του Διεθνούς Δικτύου Χρηματοοικονομικής Εκπαίδευσης του ΟΟΣΑ (ΟΟΣΑ-INFE), ενώ λειτουργεί και ως φορέας συντονισμού στην Κύπρο του θεσμού Global Money Week που αποτελεί παγκόσμια εκστρατεία με στόχο την ευαισθητοποίηση και ενδυνάμωση των Χρηματοοικονομικών Γνώσεων των νέων.
Η ΚΤΚ έχει επιπρόσθετα διοργανώσει διάφορες ημερίδες και εκδηλώσεις με στόχο την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πολιτών. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι το Διεθνές Συνέδριο για τον Ψηφιακό Χρηματοοικονομικό Αλφαβητισμό που πραγματοποιήθηκε στις 29 Μαρτίου 2024, υπό την αιγίδα του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Επίσης, στελέχη της ΚΤΚ ετοίμασαν το λειτουργικό πλαίσιο της Κυπριακής Επιτροπής Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Παιδείας (ΚΕΧΑΠ), του νέου θεσμού που έχει αναλάβει την εφαρμογή της ΕΣ. Στην ΚΕΧΑΠ συμμετέχουν ο διοικητής της ΚΤΚ (πρόεδρος), ο υπουργός Οικονομικών, η υπουργός Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας, ο πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς, ο έφορος Ασφαλίσεων και ο έφορος Ιδρυμάτων Επαγγελματικών Συνταξιοδοτικών Παροχών. Η επιτροπή έχει ξεκινήσει τις εργασίες της από τον Δεκέμβριο του 2023, ημερομηνία που αποτελεί σημαντικό ορόσημο στην όλη προσπάθεια.
Η εφαρμογή της Εθνικής Στρατηγικής για τον Χρηματοοικονομικό Αλφαβητισμό
Η Έκθεση ΕΣ για την προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και της Χρηματοοικονομικής Παιδείας στην Κύπρο περιλαμβάνει το όραμα, την αποστολή, τους στρατηγικούς στόχους και προτεινόμενες ενέργειες για υλοποίησή τους. Στοχευμένες δραστηριότητες που περιλαμβάνονται στη ΕΣ είναι η ευαισθητοποίηση των πολιτών και η προώθηση της Χρηματοοικονομικής Παιδείας μέσω των σχολείων και της Διά Βίου Μάθησης. Όπως προαναφέρθηκε, από τις 5 Δεκεμβρίου 2023, η ΕΣ εισήλθε σε τροχιά υλοποίησης μετά την πρώτη συνάντηση των μελών του διοικητικού συμβουλίου της ΚΕΧΑΠ. Η δεύτερη συνάντηση του διοικητικού συμβουλίου πραγματοποιήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2024.
Κατά τις δύο συναντήσεις συμφωνήθηκαν ο προϋπολογισμός και οι λεπτομέρειες για τη σύσταση και λειτουργία της ΚΕΧΑΠ, με έμφαση στη διακυβέρνηση της επιτροπής, όπως για παράδειγμα, η σύνθεση του διοικητικού συμβουλίου, η στελέχωση των υπόλοιπων οργανικών βαθμίδων της ΚΕΧΑΠ και η δημιουργία Θεματικών Ομάδων Εργασίας, οι οποίες θα αναλάβουν την υλοποίηση των στρατηγικών στόχων της ΕΣ.
Στόχος των επόμενων συναντήσεων της ΚΕΧΑΠ είναι η δρομολόγηση των εργασιών των Θεματικών Ομάδων Εργασίας, με αποτίμηση της τρέχουσας κατάστασης και καθιέρωση του βραχυπρόθεσμου και μεσοπρόθεσμου χρονοδιαγράμματος για το πλάνο δράσεων.
Στο μεταξύ, από τον Οκτώβριο του 2022, η ΚΤΚ διεκπεραιώνει αριθμό δράσεων της ΕΣ σε συνεργασία με τον ΟΟΣΑ, στο πλαίσιο τεχνικής βοήθειας που εξασφάλισε από τη Γενική Διεύθυνση Μεταρρυθμίσεων (DG REFORM). Στο πλαίσιο αυτό, έγινε η προαναφερθείσα έρευνα του ΟΟΣΑ σε συνεργασία με την ΚΤΚ. Παράλληλα, βρίσκεται σε εξέλιξη η δημιουργία εθνικής ιστοσελίδας για τον Χρηματοοικονομικό Αλφαβητισμό, η οποία θα είναι συμβατή και με έξυπνες συσκευές, καθώς και η δημιουργία προγράμματος κατάρτισης εκπαιδευτών σε θέματα Χρηματοοικονομικής Παιδείας για ενήλικες.
Πυλώνας κοινωνικής ευημερίας και Χρηματοοικονομικής σταθερότητας
Τα πιο πάνω, αποτελούν στοχευμένες και συγκροτημένες ενέργειες για την ενίσχυση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού στην Κύπρο, ενός βασικού πυλώνα για την ευημερία της κοινωνίας. Η βελτίωση των Χρηματοοικονομικών Γνώσεων και Ψηφιακών Δεξιοτήτων θα επιτρέψει στους πολίτες να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες της σύγχρονης Οικονομίας και να βελτιώσουν τη Χρηματοοικονομική τους ευημερία, ενισχύοντας ταυτόχρονα τη Χρηματοοικονομική σταθερότητα και ανάπτυξη της χώρας.
*Ανώτερου διευθυντή στην Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου και προέδρου της Ad Hoc Επιτροπής για την προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και της Χρηματοοικονομικής Παιδείας στην Κύπρο
Διαβάστε επίσης: Να δημιουργήσουμε γενιές ανθεκτικές στις Χρηματοοικονομικές και Ψηφιακές προκλήσεις